ناصر غانم‌زاده

۸۹۵

مدیر شرکت سرمایه‌گذاری جسورانه اُپاتان

اطلاعاتی که شما نیاز دارید دو دسته هستند:

۱. اطلاعات کلی راجع به سرمایه‌گذاری جسورانه و شیوه‌ی کارکرد کلی آن. برای این کار بهترین منبع، برای شروع، ویرایش سوم (۲۰۱۶) کتاب Venture Deals است.

۲. شناخت سرمایه‌گذاران اکوسیستمی که در آن هستید، از جمله فرشتگان و سرمایه‌گذاران جسور، میزانی که سرمایه‌گذاری می‌کنند، در چه صنایعی سرمایه‌گذاری می‌کنند، در چه دورهایی سرمایه‌گذاری می‌کنند و....

همینطور پیشنهاد می‌کنم پس از به‌ دست آوردن اطلاعات کلی راجع به هر کدام، با بنیانگذاران استارتاپ‌هایی که از آن‌ها سرمایه جذب کرده‌اند صحبت کنید، بخواهید تجربه‌هایشان را با شما به اشتراک بگذارند.

بله، این هم ممکن است.

افراد زیادی در دنیا هستند که به صورت تمام‌وقت به صورت فرشته‌ی سرمایه‌گذار عمل می‌کنند.

البته با توجه به اینکه دوره‌ی بازگشت سرمایه‌ی این نوع سرمایه‌گذاری طولانی- دست کم ۷ تا ۱۰ سال- است، باید دو نکته را در نظر بگیرید:

۱. به غیر از پولی که سرمایه‌گذاری می‌کنید، باید آنقدر پول داشته باشید که در این مدت بتوانید با آن زندگی روزمره‌ی خود را بگذرانید.

۲. دست کم برای سرمایه‌گذاری روی ۲۰-۵۰ استارتاپ اول، باید سرمایه لازم را داشته باشید؛ یا بدانید که از روش‌هایی می‌توانید تامین کنید.

هزینه‌هایی که استارتاپ‌های نوپا می‌پردازند و  بعدا پس از خوردن کفگیر به ته دیگ متوجه می‌شوند که نباید این هزینه‌ها را متقبل می‌شده‌اند از دید من از سه نوع هستند:

۱. استخدام نیروهای مازاد: معمولا به دلایل مختلف، از جمله هیجان یا راهنمایی اشتباه، استارتاپ‌ها در آغاز کار، خود را با استخدام نیروهای زیادی که توان مدیریتی آن‌ها را ندارند بزرگ می‌کنند. گاهی دیده شده که مثلا استارتاپی در شتاب‌دهنده تعداد نیروها را به ۱۲-۱۳ نفر رسانده و پس از تمام شدن پول تیم دوباره به ۴-۵ نفر برگشته است. پیشنهاد می‌کنم تا زمانی که به خاطر فشار و تقاضای واقعی زیاد مشتری، نیاز نشده از استخدام پرهیز کنید و با تیم کوچک (هسته‌ی اصلی) کار را پیش ببرید.

۲. گرفتن زودهنگام دفتر یا گرفتن دفتر گران: دفتر و به ویژه دفتر گران یکی از هزینه‌های اصلی استارتاپ‌های جوان است؛ به ویژه در تهران- که نسبت به هزینه‌های دیگر- هزینه‌ی بالایی است. بنابراین پیشنهاد می‌کنم حتی پس از جذب سرمایه، در صورت امکان، به جای دفاتر اختصاصی، در فضاهای کاری اشتراکی مستقر شوند.

۳. تبلیغاتی که نباید انجام می‌شده: معمولا به استارتاپ‌های توصیه می‌شود که در بخش مشتریان خود با پذیرندگان آغازین۵۵ (Early Adopters) شروع کنند. گاهی استارتاپ‌ها در دام گسترش زودهنگام (Premature Scaling)۹ می‌افتند و قبل از اینکه مدل کسب و کار و محصول خود را جا بیندازند و تست کنند اقدام به تبلیغ می‌کنند که بسیاری از پول‌های استارتاپ را می‌بلعد. یا دیده شده که استارتاپ بسیار نوپا با سرمایه‌ی اندک با پرداخت پول اسپانسر رویدادهای مختلف می‌شود- که ارزشی برای استارتاپ ایجاد نمی‌کند- که باز هم معمولا هدر دادن پول است.

اصولا همه‌ی سرمایه‌گذاران انتظار دارند که، اکنون یا آینده، استارتاپ به شکل حقوقی ثبت شود و این حال و آینده بستگی به نوع و مقطع جذب سرمایه دارد.

فرشتگان سرمایه‌گذار و شتاب‌دهنده‌ها، معمولا این ثبت شرکت را به آینده موکول می‌کنند؛ یعنی در قراردادی که بسته می‌شود ثبت شرکت را ممکن است حتی تا دور بعد هم به تعویق بیندازند.

ولی معمولا شرکت‌های سرمایه‌گذاری جسورانه و گروه‌های  فرشتگان سرمایه‌گذار در قرارداد از شما می‌خواهند -که اگر استارتاپ تاکنون به عنوان شرکت ثبت نشده است- در طی فرآیند جذب سرمایه ثبت شود.

مثلا ممکن است بخشی از سرمایه‌ی مورد انتظار را پس از عقد قرارداد بپردازند و مابقی را پس از ثبت شرکت -و ورود رسمی آن‌ها به سهامداران- پرداخت نمایند.

با توجه به اطلاعاتی که دادید، فرض می‌کنم که مدل کسب‌وکار شما از نوعی است که استارتاپ نخست باید کاربر جذب کند و سپس به کسب درآمد خواهد پرداخت.

حالا بستگی دارد که در ایران هستید یا اروپا، اگر در اروپا هستید، ۵۰ هزار یورو عدد خیلی کمی است؛ پس اکیدا پیشنهاد می‌کنم که دنبال واگذاری درصد در این دور نباشید چراکه مستلزم ارزش‌گذاری است که برای این مبلغ و در این مقطع پیشنهاد نمی‌کنم.

پیشنهاد من، به ویژه با توجه به کم بودم میزان سرمایه‌ی لازم، این است که سرمایه را به صورت «وام قابل تبدیل به سهام» (Convertible Loan)  (با همه‌ی خوبی‌ها و بدی‌هایی که دارد) جذب نمایید.

من حالت کلی را پاسخ می‌دهم و نه از سوی شتاب‌دهنده‌ای خاص.

شتاب‌دهنده معمولا روی ایده‌های خام سرمایه‌گذاری نمی‌کنند؛ بلکه انتظار دارند که بنیانگذار (ران) از میان چندین ایده روی یک ایده تمرکز کرده باشند، ایده را اعتبارسنجی کرده باشند و حتی نمونه‌ی اولیه از محصول که «کمینه محصول پذیرفتنی» (MVP) می‌گوییم را هم ساخته باشند.

بعضی از شتاب‌دهنده‌ها دوره‌ی پیش شتابدهی (یا کمپ) دارند که دوره‌ای آموزشی است، در این دوره‌ها معمولا پولی داده نمی‌شود، سهامی هم مطالبه نمی‌شود. ولی همین‌جا هم معمولا انتظار است که ایده مشخص باشد و کمی هم روی آن کار شده باشد.

شتاب‌دهنده‌ها از ایده‌ها حمایت نمی‌کنند، بلکه از کارآفرینانی حمایت می‌کنند که ایده‌ی راه‌اندازی یک استارتاپ را دارند. تمرکز روی کارآفرین است و نه لزوما خود ایده، چون بسیار پیش آمده که استارتاپ در طول دوره‌ی شتابدهی چرخش (Pivot) کرده و ایده کمی یا کلا تغییر داده شده است.

شتاب‌دهنده‌ها علاوه بر میزان اندکی سرمایه، فضای کاری اشتراکی (معمولا)، مربی‌گری (منتورینگ)، دوره‌های آموزشی و خدمات مشاوره‌ای (حقوقی، مالی و  ...) را به استارتاپ‌های مستقر ارایه می‌دهند.

شتابدهنده و شرکت سرمایه‌گذاری جسورانه (VC firm)، هر دو سرمایه‌گذاری جسورانه می‌کنند. پس با اندکی اهمال می‌توان شتاب‌دهنده را نوعی شرکت سرمایه‌گذرای جسورانه دانست.

تفاوت معمولا از اینجا ناشی می‌شود که بیشتر شتاب‌دهنده‌ها در مراحل جلوتری استارتاپ‌ها را می‌پذیرند، یعنی استارتاپ‌های جوان‌تر و ناپخته‌تر را می‌پذیرند. بنابراین به این خاطر ریسک بیشتری را می‌پذیرند.

همچنین به طور معمول نسبت به VCها، پول کمتری می‌گذارند ولی چون زودتر وارد می‌شوند درصد قابل قبولی را بر می‌دارند.

شتاب‌دهنده‌ها معمولا، بر خلاف VCها، فرآیند پذیرش ساده‌تر و سریع‌تری دارند. بیشترشان (و نه همه) علاوه بر پولی که فراهم می‌کنند، فضای کاری اشتراکی هم در اختیار استارتاپ‌ها می‌گذارند.

شرکت‌های سرمایه‌گذاری جسورانه معمولا به صورت پیوسته و همیشگی استارتاپ‌ها را بررسی و روی آن‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند. در حالیکه بیشتر شتاب‌دهنده‌ها استارتاپ‌ها را در قالب دسته (Batch)های زمانی مشخص می‌پذیرند (در ایران سیکل هم گفته می‌شود).

در شتاب‌دهنده، منتورینگ و آموزش نقش اساسی دارد. در صورتیکه در بسیاری از شرکت‌های VC اینگونه نیست (گرچه استثناهای معروفی نیز وجود دارند).

اگر در ابتدا این کار را نکرده‌اید، که باید می‌کردید، اگر همین الان آب دستتان است زمین بگذارید و این را و مابقی شرایط (از جمله تعهدات، وظایف، Vesting و...) را مشخص کنید. 

حتما و حتما این وظایف و انتظارات را در «توافقنامه‌ی بنیانگذاران» (Founders' Agreement) مکتوب و رسمی کنید. فارغ از اینکه هم‌بنیانگذارتان دوست‌ نزدیکتان است یا برادر/خواهرتان.

نخست مطلب «چطور باید تصمیم گرفت که چند درصد از سهام استارتاپی رو به شریک جدید داد؟» را بخوانید. پاسخ‌هایی که آن‌جا داده‌ام، اینجا هم صادق است.

سپس، برای حذف پیچیدگی، سرمایه را از کارآفرینی (شرکا) جدا کنید. برای مثال فرض کنید دو هم‌بنیانگذار وجود دارند که یکی پول هم آورده است. فرض کنید پول را طرف سومی (سرمایه‌گذار فرضی) آورده است. پس بنا به زحمت و به صورت توافقی ابتدا ۱۰۰ درصد سهام را بین خودتان تقسیم کنید. حالا آن فرد سوم فرضی را وارد فرمول کنید و بنا به سرمایه‌ای که گذاشته است، به او سهام بدهید و سهام دو نفرتان را رقیق کنید. (مطلب «منظور از Dilution در قرارداد‌‌های سرمایه‌گذاری چیست؟» را بخوانید.)

حالا سهام آن سرمایه‌گذار فرضی را به همان کسی که پول آورده بدهید.

هنوز برای پاسخ دادن به این سوال خیلی زود است؛ ۲-۳ سال آینده وضعیت را مشخص و روشن خواهد کرد.

یونیکورن شدن اصلا آسان نیست، حتی در آمریکا و سیلیکون ولی. سالانه صدها استارتاپ در آمریکا که تلاش می‌کنند ولی یونیکورن نمی‌شوند. در ایران به خاطر کوچک، محدود و ریالی بودن بازار، شانس به مراتب پایین‌تر هم هست.

امروز می‌توان گفت که احتمالا استارتاپ‌های زیر- که از نظر تعریفی حتی شاید دیگر استارتاپ هم نباشند- شانس موفقیت بیشتری برای یونیکورن شدن دارند:

- دیجی‌کالا

- اسنپ (به همراه زیر مجموعه‌هایش)

مجموعه‌های دیگر فاصله‌ی بسیار بیشتری دارند و احتمال اینکه طی ۲-۳ سال آینده یونیکورن شوند، خیلی پایین است.

به عوامل بسیاری بستگی دارد؛ ولی پیش از اینکه پاسخ بدهم لازم است بگویم این کار سه اصل دارد:

۱. در دادن سهام، به هم‌بنیانگذار، اصلا خساست به خرج ندهید.

۲. وظایف و انتظاراتتان از هم را به شکلی گویا مشخص کنید.

۳. حتما و حتما این وظایف و انتظارات را در «توافقنامه‌ی بنیانگذاران» (Founders' Agreement) مکتوب و رسمی کنید. فارغ از اینکه هم‌بنیانگذارتان دوست‌ نزدیکتان است یا برادر/خواهرتان.

اما درصد به چیزهای زیادی بستگی دارد، از جمله هنگام ورود هم‌بنیانگذار(ان) به استارتاپ، میزان وقت و انرژی که می‌گذارند. 

در اینجا فاکتور پول را نادیده می‌گیرم و فرض می‌کنم هیچکدام از بنیانگذاران پول وارد شرکت نمی‌کنند یا به نسبت سهم‌شان وارد می‌کنند.

اگر بنیانگذاران هم‌زمان یا تقریبا هم‌زمان، با هم و همه به صورت تمام وقت (یا به میزان مساوی وقت‌ و انرژی) روی کسب‌وکار می‌گذارند، معمولا پیشنهاد می‌شود که به میزان مساوی سهم بردارند.

گاهی بنیانگذار اول در این دام می‌افتد که مثلا من ایده را داده‌ام و یک ماه هم روی این ایده کار کرده‌ام. دقت کنید که چند ماه در برابر مثلا ۱۰-۱۵ سالی که قرار است با هم‌بنیانگذار(ان)تان روی یک کسب‌وکار کار کنید اصلا چیزی نیست.

البته گاهی بعضی از سرمایه‌گذاران، به خاطر مسائل کنترل و رای‌گیری، پیشنهاد می‌کنند که مثلا یکی از بنیانگذاران از دیگری دست کم ۱ درصد بیشتر سهم داشته باشد.

راه‌حل ساده‌است (دست کم روی کاغذ): 

شما نخست تعداد اندکی مرغ (فراهم کننده، راننده، پاسخ‌دهنده به سوال و  ...) را- به روشی که برای آن فراهم کننده ارزش ایجاد کند- متقاعد می‌کنید که به سمت پلتفرم شما بیایند. گاهی لازم است که اندکی پول خرج کنید، مثلا بخشی از محصولات آن‌ها را بخرید یا در سرویس‌های تاکسی اینترنتی یا پیک، گاهی هزینه‌ی یک روز این راننده‌ها را می‌پردازند تا آماده باشند.

بعد یک شانه تخم مرغ (تعداد بیشتری کاربر، نسبت به تعداد فراهم کنندگان) را متقاعد می‌کنید که به پلتفرم شما بیایند، چون قبلا تعدادی مرغ را آورده‌اید، اکنون می‌توانید به این کاربران سرویس بدهید.

حالا چون تعدادی کاربر دارید که از پلتفرم استفاده می‌کنند، می‌توانید چند مرغ دیگر را هم متقاعد کنید. به همین صورت تعداد بیشتری کاربر را جذب می‌کنید و  ...

در حال حاضر چند روند (Trend) فناوری بسیار جذاب هستند؛ همچون هوش مصنوعی، فین‌تک (به ویژه بلاک‌چین)، چاپ سه بعدی، روبوتیک و... 

اما این‌ها فناوری هستند. به عنوان سرمایه‌گذار به جای تمرکز روی فناوری یا روندها، ترجیح می‌دهم روی مسایلی (Problems) سرمایه‌گذاری کنم که تاکنون حل نشده‌اند یا اینکه به‌ خوبی حل نشده‌اند. هرچه این‌ مسئله‌ها بزرگ‌تر، جدی‌تر و عمیق‌تر باشه بهتره.

حال اگر استارتاپی چنین مسئله‌ای را پیدا کند و نشان دهد که به دلایل فناورانه این مسئله تاکنون قابل حل نبوده است و اکنون مثلا با استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند آن را حل کند، دیگر چه بهتر.

کاملا بستگی دارد به گروه هدف استارتاپ شما؛ و اینکه در میان گروه هدف، بخش کوچکتری که معمولا پذیرندگان آغازین۳۹ (Early Adopters) خوانده می‌شوند کجا سریعتر یافت می‌شوند.

برای نمونه اگر استارتاپ شما در زمینه‌ی آی‌تی است؛ سایت یا اپ، برای معرفی شبکه‌های اجتماعی می‌توانند گزینه‌های خوبی باشند. در ایران شبکه‌های اجتماعی توییتر، اینستاگرام، تلگرام (گروه‌ها)، تلگرام (کانال‌ها)، اینستاگرام و لینکداین نسبت به دیگران برای دست‌یافتن به پذیرندگان آغازین گزینه‌های مناسب‌تری هستند.

با این حال بازهم تاکید می‌کنم کاملا بستگی دارد به نوع کسب‌وکار شما، گروه‌ هدفتان و این‌که کانال دسترسی به پذیرندگان آغازینِ آن گروه هدف کدام هستند.

وام قابل تبدیل به سهام (Convertible Loan) که با نام‌های دیگری همچون «بدهی قابل تبدیل» (Convertible Debt) هم شناخته می‌شود، همانگونه که از اسمش بر می‌آید یک نوع بدهی است؛ وام است. این وام/بدهی در دور بعدی جذب سرمایه، توسط استارتاپ، به سهام (معمولا سهام ممتاز) تبدیل می‌شود.

فرآیند تبدیل معمولا شامل تخفیف هم می‌شود؛ نسبت به ارزش در دور بعد.

مهم‌ترین مزیت آن، سرعت در  بسته شدن قرارداد و رها شدن از چانه‌زنی برای ارزش‌گذاری استارتاپ است. به ویژه در آمریکا نمونه‌هایی آماده‌ای همچون SAFE و KISS وجود دارند که با اندک تغییری قابل استفاده هستند؛ به همین خاطر فرآیند حقوقی بستن چنین قراردادهایی به مراتب ارزان‌تر تمام می‌شوند.

وام قابل تبدیل به سهام دارای معایبی هم هست، برای همین شاهد هستیم در چندسال گذشته سرمایه‌گذارن جسور خوش‌نامی همچون Fred Wilson و Mark Suster مرتب درباره‌ی معایب آن نوشته‌اند (برای نمونه اینجا۸۷ را ببینید.)

معمولا این فرمت در حالت خوب (زمانی که شرکت رشد دارد) خوب عمل می‌کند؛ ولی زمانی که شرکت دچار مساله است و مثلا ارزشش در دوربعد کم می‌شود (Down Round) به صورت خودکار به ضرر کارآفرین عمل می‌کند.

به طور کلی این فرمت برای فرشتگان سرمایه‌گذار (Angel Investors) جذاب‌تر است تا VCها.

پیشنهاد می‌کنم در این باره فصل ۸ کتاب Venture Deals (ویرایش سوم) را مطالعه کنید.

سهام ممتاز همانگونه که از اسمش بر می‌آید، سهامی است که امتیازاتی فراتر از سهام عادی (Common  Stock) دارد؛ در ایران این «امتیازات» باید در قرارداد یا اساسنامه‌ی شرکت تعریف شوند.

به بیان دیگر سهام ممتاز به خودی خود هیچ امتیازی را شامل نمی‌شود و باید تعریف شود که این‌نوع سهام شامل چه امتیازاتی می‌شود. از انواع امتیازاتی که معمولا در استارتاپ‌ها به دارندگان سهام ممتاز نسبت داده می‌شود می‌توان کنترل بیشتر، حق رای بیشتر و... را نام برد.

در قراردادهای سرمایه‌گذاری شما گاهی شاهد بندهایی مانند نمونه‌ی زیر هستید: (برداشته شده از نمونه‌ی واقعی)

  سهام سرمایه‌گذار، سهام ممتاز خواهد بود. سهام ممتاز دارای حقوق یکسان با سایر سهام می‌باشد جز  در موارد زیر:  

در صورت انحلال یا تصفیه شرکت، سهام ممتاز نسبت به سایر سهام، به میزان سرمایه‌گذاری خود در شرکت دارای حق تقدم در خصوص حاصل فروش اموال شرکت ناشی از انحلال یا تصفیه می‌باشد. مابقی دارایی شرکت میان تمام سهامداران به نسبت سهام ایشان توزیع می‌شود. (Liquidation preference)     

حق انتخاب ریاست هیئت مدیره 

تکلیف مجمع شرکت به تایید تصمیمات اتخاذ شده از سوی سهامدار ممتاز

به طور معمول، سرمایه‌گذاری با خرید سهام فرق دارد. سرمایه‌گذاری از نوع افزایش سرمایه است و طی این فرآیند، رقیق‌شدن (Dilution) رخ می‌دهد.

بدین معنی که درصد صاحبان کنونی (پیش از سرمایه‌گذاری) سهام شرکت، بر اساس درصدی که سرمایه‌گذار به دست می‌آورد، رقیق (کم) می‌شود.

برای نمونه، فرض کنیم بنیانگذاران یک کسب‌وکار در حال حاضر مالک ۱۰۰ درصد سهام آ‌ن هستند یکی ۶۰ درصد و دیگری ۴۰ درصد. قرار می‌شود که سرمایه‌گذار با گذاشتن میزانی پول ۲۰ درصد سهام شرکت را به دست بیاورد. پس درصد سهامداران پیشین از ٪۱۰۰ به ٪۸۰ رقیق می‌شوند. فرد اول از ۶۰ درصد به ۴۸ درصد رقیق می‌شود (۶۰*۰.۸) و دومی از ۴۰ به ۳۲ درصد می‌شود. حالا ساختار سهامداران پس از سرمایه‌گذاری به شکل ۴۸، ۳۲ و ۲۰ درصد خواهد بود.

بله و خیر

۱. به صورت ذاتی اکوسیستم فناوری (Tech Ecosystem) داری مقداری حباب است که این معمولا در بیشتر چنین اکوسیستم‌هایی وجود دارد و حدی از آن برای رشد اکوسیستم قابل قبول و مثبت است.

اما بخشی از فرضیات سوال بالا درست و بخشی نادرست هستند.

۲. در مورد تعداد شتاب‌دهنده از نظر تعدادی (در حال حاضر روی کاغذ بیش از ۶۰ عدد) ما بسیار فراتر از ظرفیت کنونی فضای ایران شتاب‌دهنده داریم. گرچه از این میان تعداد اندکی، زیر ۵ عدد، فعال و دارای خروجی مناسب هستند.

۳. در مورد تعداد شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر کاملا برعکس است. ما چه از نظر تعداد و چه از نظر میزان سرمایه‌ی مورد نیاز بسیار با آنچه باید باشیم، به تناسب خودمان، فاصله داریم. در وضعیت کنونی نیاز داریم تا دست کم ۶۰ تا ۸۰ شرکت سرمایه‌گذاری فعال داشته باشیم تا اکوسیستم سالم و معمولی داشته باشیم و برای پیشتاز شدن در این زمینه دست کم ۱۰۰ تا ۱۶۰ شرکت سرمایه‌گذاری فعال نیاز است. در نوشته‌ی «ایران به چه تعداد شرکت سرمایه‌گذاری جسورانه نیاز دارد؟۴۰» بیشتر به این مورد پرداخته‌ام.

دقت کنید که «حباب داشتن» با «بالغ بودن» اکوسیستم دو چیز متفاوت هستند. اکوسیستم کارآفرینی فناوری ایران بسیار جوان است (تمام عناصر اکوسیستم) و تا بلوغ راه درازی برای یادگیری دارد.

در شتاب‌دهنده‌های مختلف انواع مختلفی از سرمایه‌گذاران وجود دارند؛ از فرد، سازمان خصوصی و نهاد دولتی گرفته تا خود شرکت سرمایه‌گذاری جسورانه (VC Firm).

در مورد آواتک سرمایه‌گذار اصلی شرکت سرمایه‌گذاری سرآوا است؛ دیگر سهامداران هم سعید رحمانی و محسن ملایری هستند.

خیلی بستگی دارد که برنامه‌نویس از ابتدا به چه عنوانی و با چه شرایطی وارد شده باشد.

احتمالا یکی از حالت‌های زیر است:

- از آغاز به عنوان هم‌بنیانگذار (Cofounder) وارد شده باشد و رفتاری مانند هم‌بنیانگذار از خود نشان بدهد. مثلا تا زمانی که دیگر بنیانگذار(ان) پولی دریافت نمی‌کنند، او نیز دریافت نکند. هم‌بنیانگذار محسوب می‌شود و احتمالا سهم زیادی دریافت خواهد کرد. (بسته به زمان ورود و تعداد بنیانگذاران دارد.)

- از آغاز به عنوان برنامه‌نویس (یا CTO) وارد شود ولی حاضر شود به جای بخشی از حقوق خود، سهام دریافت کند. یعنی حقوق می‌گیرد ولی کمتر از آنچه باید، بر اساس چانه‌زنی و اینکه چندمین نفر تیم است، مقداری سهام (یا حق خرید سهام) دریافت می‌کند.

- به عنوان برنامه‌نویس وارد می‌شود ولی حقوق خود را تمام و کمال دریافت می‌کند. در این صورت معمولا (و نه همیشه) اگر کارش خوب باشد، برای تشویق حق خرید سهام (Option) دریافت می‌کند. باز هم بستگی به زمان ورود به استارتاپ دارد، ولی طبیعی است که در شرایط مساوی از دو حالت بالا سهام کمتری دریافت می‌کند.

همانطور که خانم نجفیان به خوبی اشاره کرده‌اند، ارزش‌گذاری استارتاپ بیشتر هنر است تا علم، به ویژه برای استارتاپ‌های جوان‌تر.

گرچه برای ارزش‌گذاری استارتاپ روش‌هایی وجود دارد، روش و رویکرد ارزش‌گذاری بسیار به مرحله (Stage)‌ که استارتاپ در آن قرار دارد هم بستگی دارد؛ برای نمونه در ابتدای کار، وقتی استارتاپ جوان است، شکل اصلی خود را نگرفته است و هنوز به درآمد جدی نرسیده است (Pre-revenue)، این کار بیشتر مبتنی بر کشف‌ و شهود سرمایه‌گذار، بزرگی بازار، جاه‌طلبی و تجربه‌های پیشین بنیانگذاران استارتاپ، ارزش استارتاپ‌های هم‌رده در آن اکوسیستم و نیز میزان بازگشتی است که سرمایه‌گذار انتظار دارد.

ولی هرچه استارتاپ جلوتر می‌رود، و میزان درآمد جدی می‌شود (Post-revenue)، روش‌های مالی‌تر خود را نشان می‌دهند و اینجاست که سرمایه‌گذارن به‌طور جدی سنجه‌های استارتاپ را بررسی می‌کنند. گرچه فاکتورهای دیگری نظیر میزان رشد، بزرگی بازار و نحوه‌ی اجرا هم دخیل هستند. با این حال، گاهی ممکن است حتی در این مراحل هم ارزش‌هایی که برای یک استارتاپ جا افتاده، با استفاده از چند روش مختلف به دست آمده‌اند، تفاوت فاحشی با هم داشته باشند.

در آخر ارزش‌گذاری هنر است و کماکان فاکتورهای روانی در آن بسیار دخیل هستند.