برای تعریف ارز مبادله‌ای می‌توان گفت ارز مبادله‌ای ارزی است که برای واردات بعضی از گروه‌های کالا در مرکز مبادلات ارزی در نظر گرفته می‌شود. این ارز در مکان خصوصی رد و بدل می‌شود و تحت شرایط خاصی به افراد تعلق می‌گیرد. ارز مبادله‌ای در واقع بهای ارزی است که در بازار آزاد بین صرافان و دلالان تبادل می‌شود، این ارز با توجه به شرایط موجود در بازار نوسان کمی پیدا می‌کند. این ارز از طرف دولت، در مکانی که مرکز مبادلات ارزی نام دارد ارائه می‌شود.
در مقابل ارز مبادله‌ای ارز آزاد قرار دارد که در بازار آزاد خرید و فروش می‌شود. ارز مبادله‌ای نسبت به ارز آزاد بسیار ارزان‌تر است و نوسان کمتری نیز دارد. این ارز برعکس ارز آزاد بدون محدودیت عرضه نمی‌شود و تنها در اختیار گروه‌های اقتصادی و بازرگانی خاصی که توسط دولت تعیین می‌شود قرار می‌گیرد. به زبان ساده ارز مبادله‌ای همانند کوپن است که با استفاده از آن خرید اجناس ارزان‌تر از خرید به نرخ آزاد حساب می‌شود.
کالاهای وارداتی توسط دولت به ده گروه تقسیم شده است که ارز مبادلاتی به 9 گروه از آنها تعلق می‌گیرد. تنها گروهی که مشمول ارز مبادله‌ای نمی‌شود، گروه کالاهای لوکس است. عوارض و حقوق گمرکی این دسته از کالاها دو برابر سایر گروه‌های کالایی است. در صورت امکان تولید داخلی 9 گروه دیگر از کالاها نیز میزان ارز مبادله‌ای که به آنها تعلق می‌گیرد به مرور کمتر می‌گردد. چند نمونه از کالاهایی که ارز مبادله‌ای به آنها تعلق می‌گیرد:
- آب پنیر (ماده اولیه در صنعت تولید شیر خشک نوزادان)
- روغن خام ذرت
- روغن CBS (کافی نبودن تولید داخلی)
- روغن CBE، CBR (کافی نبودن تولید داخلی)
- لاکتوز بی آب (ماده اولیه صنعت تولید شیرخشک)
- لاکتوز و شربت لاکتوز (کافی نبودن تولید داخلی)
- ابریشم پیله، ابریشم خام، ضایعات ابریشم
- کره و سایر چربی‌ها
- داروهای دامپزشکی
- واکسن‌های دامپزشکی
- شکر خام
- دانه کاکائو
- غلاف کاکائو
- خمیر کاکائو
- کره کاکائو
- پودر کاکائو
- ماست
- دانه پنیر
- روغن پنیر
- سبزیجات غلافدار (حبوبات)
- چای
- جو دو سر
- برنج
- جوجه یک روزه گوشتی
- جوجه یک روزه تخم‌گذار
- جوجه یک روزه
- جوجه یک روزه گوشتی بوقلمون
- انواع کمباین
- تراکتور
- ماشین آلات و دستگاه‌های کشاورزی باغبانی
- ماشین آلات خطوط تولید
- قطعات و اجزای کامیون و اتوبوس
- سموم کشاورزی و مواد اولیه سموم کشاورزی
- ماشین آلات درجه‌بندی و پاک کرده محصولات کشاورزی
- جوانه ذرت
- روغن زیتون و اجزای آن
- روغن خام پنبه دانه
- روغن خام کنجد
- و...
تهیه کردن ارز آزاد بسیار راحت‌تر و بی‌دردسرتر از ارز مبادله‌ای است و محدودیت آن نیز از ارز مبادله‌ای کمتر است. از آنجایی که دریافت ارز مبادله‌ای کاری سخت و زمان‌بر است، بسیاری از افراد ترجیح میدهند که به جای استفاده از ارز مبادله‌ای از ارز آزاد استفاده نمایند چون ارز آزاد را می‌توان برای تمام گروه‌های کالایی مورد استفاده قرار داد.
بالا رفتن ارزش ارز باعث شد که دولت ارز مبادله‌ای را ایجاد نماید تا بار مالی که بر دوش دولت است کاهش یابد و ارز مبادله‌ای که قیمت کمتری نسبت به ارز آزاد دارد به صورت محدودتر، کنترل شده و با شرایط خاص به کالاهای خاصی اختصاص داده شود.
ارز مبادله‌ای توسط بانک مرکزی اینگونه محاسبه می‌شود که بانک سبدی از ارزهای معامله شده در صرافی‌های مجاز را در نظر گرفته و سپس بر اساس نرخ اولیه بدست آمده از این معاملات و بعد از کم کردن کارمزد و دو درصد از این نرخ، نرخ ارز مبادله‌ای (غیر مرجع) را مشخص می‌کند.
نکات مهم در رابطه با ارز مبادله‌ای:
- ارز مبادله‌ای به تمام کالاها و گروه‌های کالایی تعلق داده نمی‌شود.
- ارز مبادله‌ای فقط برای واردات کالا از کشورهایی خاص به افراد داده می‌شود.
- ارز مبادله‌ای کاملا نقدی و به صورت ال‌سی داده می‌شود.
- بانک مربوطه علاوه بر مبلغ فاکتور، 35 درصد از مقدار کل مبلغ را هم به عنوان وثیقه نزد خود نگه می‌دارد.
